Ein Spaziergang

„Nu lodd üch mo woas erzeele von d'r ahlen Geele, wenn se kenne Kadüffel hätt, kann se kenne gescheele.

Nu kummt mo alle imbie un heerte mo genäu henn: Dadderode, Reerde, Näd'r, Ritzhüüsen, Lüdderwich, Ringe, Granneborn. Es üch denn änn Leecht uffgegänn? Dadderode bliebed eu uff Bladd Dadderode. Un nach enns: Der niente Nofember, d'r hatts schon immer in sich. Am nienten Nofember elfhünnerteinunveerzich hannse Dadderode üss der Däufe g'homn. Dos woar wennichstens mo wos G'scheides. Alles annere wos se am nienten Nofember gemachd hann, dos woar ungescheid. Eu dos medd der Müürn. Wennse se nidd gebeuwed hädd' n, brüchdense se nidd wedder abz'rissen.

Nu womme uns mo suun bischen im Därfe imgücke. Su änn Ziedungskerle üss Berlin, der hätt mo geroffen wie'e uum uff d'r Schleifen geschdänn hätt: „Die von Dadderode, die müssen dreimo hehär geroffen ho, wie d'r leewe Godd de Weld
verdeilt hädd". Räächd häddejo gehadd. Egol an wilcher Sidden desde wohnsd, med enn bor Schreeden bisde in d'r Hicken. Doveer kunnden sich de Liede freher äwwer nüschd gekäufe. Die hann ehre Schdreiche medd dän scheiben Rainern un ehren Schdeinrüdschen gehadd. In der Zied hannse nach medd ner Woarschd nach ner Sidden Schbeck geschmessen. Hidde kunnse känn Speck me geseh. Su ännern sich de Zieden.

Jedz womme mo suun bischen hinger uns gügge. Sun änn bor Brocken Laand, der eine meen, der annnere wenncher hanse alle gehadd. As hädd Zeechenbührn, Keewebührn un Fäärebührn gegänn. Wer nur änne Kuh hädd, der hädd medd em annem ze'sammen geschbaand. De Zeechenbührn sinn bi ehrem Fäärebührn medd an Doacheluhn gegänn, doveer hann 'se denn ehre Laand z'rächde gemaachd grechd. Nochem Krieche goabs eu Dinzehünne. Die hannse zum Fudderoasche langen un zum Suddenfoaren fern Haandwöhn geschbaand. In der Zied es nach kenn Groashalmn emkommn un eu kenn Iehren im Fälle lichen g'bl'mn. De Schdroßenrainer un die Groaswääche, die woarn alle v'rbachd. Un de Obsdbeime an d'r Schdroße lang un in d'r Gemeine, die sinn jedes Johr v'rschdeicherd woarn. Do es kenn Abbel am Beume hinken un eu kenner uff der Schdroße lichen g'bl'mn. Hidz'doache hinken die Äbbel Chrisdoache nach an’n Beimen.

Jetz womme uns mo de einzelnen Hisser im Derfe ohngücke. Nur do, wu d'r Beupladz mächtich scheib un d'r Gründ knibbelhorrde felsich woor, hannse de Hisser medd d'r Längssidden an d'r Schdroße oder am Wääch gesdahld. Alle annern Hisser hann alle mettm Gewwel zur Schdroße oder zum Wääche henn gestänn, domedd se meddem Erndewöön äbber de Hobereide in de Schinn gefohre konnd'n. Un üsserdäm nach'n bisschen Platz verr enn Werdshebchen äbberich g'bl'mn es.

Jedz gämme moo äbbem Hüüsschdein, deerch de Hüüsdeer in Hüsshern. Linker Haand oder rächder Haand, je nach däm wie dos Hüüs an d'r Schdroße öder am Wääche geschdänn hädd, gings in'n Keller un in de Wohnschdommn. Groadeüs woar immer de Kechen. Do woars nidd goar su helle drinne. Willme däm Nachber nid soll uff de Hobereide gügge, woar uub'n nur'n kleines Fensder oder äwwer eins medd blinnen Schieb’n. Wenn äwwer däm Nachhber sinne Hobereide uff d’r annern Sidden woar, dann woar zwischen den Hissern nur enn Zwenger. Sechzich bes ochzich Zendemeder breid (de Dachdräufen). In die Kechen es kaum Dochesleechd ninkumm’n. Üs däm Grünne hanse äwwer d'r Kechendeer su änn Gefach uffgelossen. Doderch es vom Äbberleecht äbber d’r Hüüsdeer änn bisschen Leechd ninkumm’n. Wie denn s' eläkdrische Leecht komm'n es, hannse äbber de Kechendeer änne Birne gehungen, dos woar dann doas Leecht vär de Kechen, värn Hüsshern un värs Dribbenhüüs. Bis do henn hannse sich medd’m Gäuleechd, medd'r Karbidd- un d'r Pedroleumslichden behulfen. Die Masden värr' s eläkdrische Leechd in Dadderode hann nienzehnhünnerdsewwezähne/ochzähne de russischen Kriegsgefangenen gesooßd. Dos Gefangenenloacher woar uffm Külleich im Sool von d'r Werdschafd „Zur Güldenen Krone" vom Karl Fuchs - speder vom Fuchs Jokob. Inge d'r ochziger Joore hannse de „Güldene Krone" abgeressen. Will do veele Meetsliede un nachem Krieche eu änn Häufen Flüchdlinge drinne gewohnd hann, hannse de Fuchsheelen d'ver gesääd.

Jetz womme uns mo in d'r Kechen immgügge. D'r gruße gussieserne Uhm, der in d'r
Wohnschdomm’n geschdänn hädd, dähn hannse von d’r Kechen üüs medd Rießhüls ongemachd un medd Schiedern wormgehaalen. Äwwer däm Vierloch woar de Kachel. Un do bäwwer de Bloosen, än gussiesener Behälder, där hätt suun bisschen veergeschdänn. Derch de Abwärme woar do immer woarmes Wasser drinne. Uff d'r annern Sidden vom Schornschdein hätdd d'r Häärd geschdänn. Do woar eu änn Behälder verr woarmes Wasser drinne. S' Schäffchen hannse dovär gesääd. Rechds od' r links woars Vierloch un in d'r Midden d'r Broduhm. Wenn ich an de Fidzkochen un de lesenkochen od’r an die sälber gemachde Kräwwel dinge, leifd me hidde nach s' Wasser im Mühle ze'sammen. Nähm däm Häärd, meisdens in der Icken, hädd änn gemüürder Kessel geschdänn. Medd em Emaile- oder Kupferinnsadz. Dodrinne hannse de Wüsche gekochd, biem Schlachden s' Fleisch un de Werschde. Von d'r Fleisch- un d'r Werschdebree äss nüschd äwwerich g'bl'mn. Do woarn de Liede alle schorf druff. Un jedes Joor im Herwesd hannse änn dicken Kessel voll Mußd gekochd. Üß Zuckerrehm, Kwedschen un Kleeobsdbeern. Dän Mußd hädds's ganze Joor äwwer gegänn. Uffs Bruud, uffn Kochen, bie de Bellkadüffel, an de Zibbelsosen hannse eu immer an Läffel voll droane gemachd. An änner Waand woar eu d'r Gossenschdein. Do hannse die Dreckbree, s' Schierwasser, ninngeschodd. Dos es derch änn Gussruhr drüssen am Wäche in de Kannel geläufen. De Dreckschibben un n' Fedderwüsch derfme eu nidd vergesse. Medd dem Fedderwüsch hannse immer n' Häärd reine gemachd. Do sinn se su scheene medd in die Icken gekummn.

Jedz gämme mo in de Woonstommn. Wenn se gruuß genuch woar, woar se därch änn Scheid abgedeild. Hinger däm Kammerscheid hann de Gruuseldern geschloofn, speder eu Foder un Mudder. D'r Kammerscheid ging nidd bis unger de Dicken. Uum druff woar änn Brääd, änne Abloache. Do hann eu manche ehren selber gemachden Haandkäse losse riffe wäre. Im Fußbodden von d'r Woonstommn woar eu immer änne fuchzich mo fuchzich gruße Klabben zum Rüssnähm. Do hannse in d'r Kadüffelernde an Hülzdrichder druffgeschddahltd un de Kadüffel in n' Keller geschodd. In däm Uhm woar von d'r Woonstommn här eu änne Kachel, verr de Soppen un n'Kaffee woarm z'haaln. Ründerimm uff dän Gussbladden woarn Virziehrung’n mit Schlesser un Burjen druff. Äbber däm Uhm in d'r Dicken woar änn rünnes Loch. Domedd die Schloofkammem uum, wu de Kinner deilwiese nach uffm Schdruusack geschloofen hann, eu n'bischen äwwerschlöhn woarn.
Bäwwer d'r Kechen woar immer de Woarschdekammer meddm Reicherwerk. Do hann eu d'r Backdrooch, de Mülln, de Kochenkärwe un de Bläche rimmgeschdänn. Un uffm Hüüsbodden hannse nach d'r Schniedernde de Frucht henngeschotdd, s' Korn un n' Weise. Dos woar immer änne beese Schingerei. Meddm Sack uffn Bodden un s'Joor äwwer zendnerwiese wedder rungergelangd, in de Milln gefoorn - manche mo eu gedrünn un üs däm Mähl Bruud un Kochen im Backhüüs gebacken. Die sechs Leibe Bruud hannse uff d'r Backdeeln im Keller unner de Dicken gehunken. Domedd se nidd su schnell üüsdrock’en, äwwer eu des de Miese nidd droane kunnden. In der Zied hann de Kadzen nach woas z'donn gehadd. Im Keller woarn nidd nur de Rungschen un de Kadüffel, eu die Äbbel, s'Bünn-, s'Gorgen- un Sürekuuhlsfass.

Jedz gämme mo äbber de Hobereide in de Schinn. In däm Gebeide woarn eu immer de Schdälle ungergebroachd. Im Schinnherrn hann d'r Lädder-, Misd- un Haandwöhn geschdänn; eu de Schbreiß- un de Dreckkärwe, de Gawweln un de Haggen. An d'r Waand de Sässen, de Rechen - manche hann eu änn Hungerrechen gehadd. Dänn woar do nach s' Grobeschied, de Gridz- und de Bladdhaggen, än Luhschinger, än Kniff, än Disdelschdächer un de Sichel medd'm Wetzeschdein. An d'r Schdallwaand hädds Gescherr gehunken, verr de Keewe oder verr de Fääre. De Güschel, s' Linkseil, de Keedn, de Woochen, s' Sellschied un so widder. Eu de Rungschenmilln un de Kadüffelkwetdschen hann dorim geschdänn. War nach kenne hadd, dar hädd de Rungschen medd'm Schduußiesen kleine gemachd un de gekochden Fidderkadüffel medd d'r Haand gefedzen. Äww'rm Schdall woar immer d'r Fudderbodden medd d'r Fuddermaschiene un'm Schdruuschnieder. Wär nach känn gehadd hädd, där hädd dos Schdruu med d'r Borden kleine gehackt oder medd n'r ahlen Sässen verrm Büch Schdruu hambelswiese derchgeschnedden. Äww'rn Fudderbodden un äww'rn Schinnherm woarn d'r Hei- un d’r Schdruubodden. Wenn änn gudes Joor woar, woar de Schinn bis in de Lüchen vullgebanzd. Die Lüchenledder ging vom Schinnherm strack nuff bis in de Kählhelser. Donääm hädd's Lüchenseil gehunken. Medd däm hannse de Scheddlinge Schdruu bis nuff in de Lüchen gedunsen.

Jedz gämme nach ungern Schubben un dänn simme schon bahle ründ. Ungerm Schubben hädd nid nur s' Brännhüls gelänn, do schdung eu d'r Aggerfluch, de Eiden un de Seemaschine, sowied wie se änne gehadd hann. In der Zied hanner nach feele medd d'r Haand geseet. Eu dos Suddenfass un de Suddenbombn hädd d'zu gehorrd. Wär kenne hadd, hädd' s Fass meddm Schebber vollgemachd. Äbdes mee gleiwed oder nidd. Nachem Kriech hannse sich sogor änn Suddenschebber üssem Schdahlhelm gemachd.

Nun gemme nach in'n Werdshoop, un dann simme am Inge. Do woar alles drinne.
Sobbenkrüüd, Gemiese, Schbannscheläuch, Gällerehm, Zibbel, Schdachel- un Gehannesbeern un immer änn Ickchen verr Blimmerchen, zu jeder Joreszied. S'Veerwärtzchen, Uusterschelln, Lackblommn, Kermsenblommn un so widder. Un an jedem zweiden Hüüse woar freher eu nach änn Wiendrüffelschdock. Wär üsserdäm änn Groashoop medd Äbbel-, Kwedschen- un Beernbeim biem Hüüse hadd, der woar guud droane. Änn ahler Mann hädd me mo gesääd: „Wär zwei Zeechen oder änne Kuh im Schdalle un änn scheenen Beernbäum im Hobe hadd, der kunn sich schummo gehälfe."

Die Kwedschen un de Beern, eu Äbbelschnidzel hannse im Backhüüse därre gemachd. Därre Kwedschen an de Linsensobben oder Hoodzeln medd Mählribblerchen an de Melchsobben hädd goar nid schläächd geschmoocht. Jedes Ickchen hannse ausgenudzd. Kann Wääch woar änn su wied. In der Zied goabs nach veele Heilebeern, Breiselbeern un Bilse. Die hannse sogor keezenwiese üssem Schlierbach gelangd. Änner nomens Busse üss Wissenborn, dar hädd biem Christel uffd'r Hobereide alles uffgekäufd. Dam Bäcker Andrees sinne Frei hädd mo ehrem Enkel erzaalt:"Wenn änn gudes Heilebeernjoor woar, hamme änn Agger Laand gekäuft". Dos woarn nach Zied’n. Do hadd de Morjenschdünne nach Güld im Mühle. Minner Frei sinne Gruusmudder hädd immer gesääd: „Änn schlofender Fuchs fingt kenne Henner". Do filld me nach in: Änn Bühre hädde mo bie sinn Arbeidslieden morjens free im fümfe ans Fensder gebuchd un hädd gebeektd: „Machd desde uffschdichd, de mud dach vom Lichen schunn alle wund se!"

Se woar menchemo ganz scheene horde, de gude ahle Zied. S'es kemm wos geschinkd worrn. Wenn änn schlächtes Joor woar, hannse Eichenlaub geschdrebbeld,  sinn ins Hickengroas gegänn un hann im Herwesd dos därre Läub zum Schdreiwn gelangd. Drodzdäm hannse de Sünndochsräuwe ingehaaln un hann eu nach gewusst, desde Hänge nid nur zum Arbeiden do sinn.

Im gruußen un ganzen wers dos gewähn. Wenn der eine oder der arnnere nach wos wiss, gäbd' s här su lange wie nach Zied ess. Denn die Ahlen mussen un die Jungen kunn, äwwer unsre Schbroche, unse Blatt, sall widder läwe.

Machds gud. Äwwermorjn un dänn dän Doach machme widder.“

Üüre Karle

nach oben